Czy rolą oceniania szkolnego powinno być, klasyfikowanie uczniów oraz zmuszanie do pracy uczniów mało zmotywowanych?

„Ocenić” oznacza wydać opinię, określić wartość ¹. Są dwa zasadnicze powody oceniania w szkole:

1. Przekazanie uczniowi informacji, jak postępuje jego nauka, czyli pomaganie mu w uczeniu się.
2. Pozyskanie przez nauczyciela informacji o tym, jak uczą się jego uczniowie, co już opanowali, a co należy jeszcze powtórzyć.

Te dwa punkty wyczerpują w zasadzie cele jakie ocenianiu szkolnemu stawia „Ustawa o systemie oświaty”².

Ocenianie numeryczne jakie znamy z polskiej szkoły nie realizuje dobrze tych celów i ma bardzo dużo poważnych wad szkodzących motywacji do nauki. W sytuacji gdy młodzież boryka się z dużym spadkiem motywacji i coraz częstszymi problemami psychicznymi, wady zwykłego oceniania szkolnego są coraz bardziej widoczne. Potwierdzeniem tej tezy mogą być publikacje z zaleceniami badaczy edukacji, by w czasie nauczania zdalnego niemal zupełnie zrezygnować z takiego oceniania ³. W edukacji wczesnoszkolnej odejście od stopni jest już wymagane w ramach istniejącego prawa, choć wciąż bywa niedoceniane i obchodzone. Na pozostałych etapach edukacji szkolnej przez prawo wymagana jest w formie numerycznej tylko ocena roczna. Stawianie stopni cząstkowych wymuszają na nauczycielach przyzwyczajenia i statuty szkół.

Wśród wad stosowanego w szkołach powszechnie sposobu oceniania za pomocą stopni wymienić trzeba:

1. Dają one uczniowi jedynie informację o tym, jak daleko mu do perfekcji.
2. Nadmierne ocenianie, wykorzystywane jest do ciągłego pilnowania i narzucania uczniowi sztywnych reguł, co skutecznie tłumi kreatywność.
3. Ocenianie bywa formą upokorzenia ucznia przez nauczyciela ⁴.
4. Komunikacja nauczyciela z uczniem w obszarze oceniania jest często nieprzemyślana lub wręcz krzywdząca ⁵.
5. Wykorzystywanie niskich stopni podczas motywowania do pracy jest nie tylko nieefektywne, ale wręcz przeciwskuteczne.

Alternatywą dla oceniania za pomocą stopni jest ocenianie kształtujące. Może być ono rozumiane jako zbiór technik oceniania lub wręcz jako koncepcja oceniania mającego pomóc uczniom w uczeniu się. Odchodzenie od traktowania ocen jako narzędzia przymusu pozbawi wielu nauczycieli podstawowego instrumentu pracy. Konieczne jest więc to szersze rozumienie oceniania kształtującego jako kompleksowej strategii. W książce poświęconej praktyce wdrażania oceniania kształtującego „Uczę (się) w szkole” ⁶ Danuta Sterna wymienia pięć głównych elementów takiego kompleksowego podejścia:

Strategia I Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
Strategia II Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.
Strategia III Udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają im widoczny postęp.
Strategia IV Umożliwianie uczniom korzystania z siebie nawzajem jako zasobów edukacyjnych.
Strategia V Wspomaganie uczniów, by stali się odpowiedzialnymi autorami procesu swojego uczenia się.

Informowanie o celach lekcji, dyskusja o przebiegu nauki, współpraca uczniów i przekazywanie odpowiedzialności za własną naukę nie są bezpośrednio związane z ocenianiem. Muszą być jednak docenione, by odchodzenie od oceniania za pomocą stopni nie okazało się kolejną zmianą rodzącą chaos.

Z perspektywy samego oceniania kluczowa jest strategia III dotycząca informacji zwrotnych przekazywanych uczniowi. Taka informacja powinna zawierać cztery elementy:

1. Co uczeń zrobił dobrze.
2. Co należy poprawić.
3. Jak należy poprawić.
4. Jak uczeń ma się dalej rozwijać.

Planując proces zmiany sposobu oceniania nauczyciel będzie musiał zadać sobie pytania:

1. Czy i kiedy stosować oba typy oceny?
2. Jak przekonać swoje otoczenie (rodziców, nauczycieli) do oceniania kształtującego?
3. Jak znaleźć czas na informacje zwrotne?
4. Jak przekazywać informację zwrotną?

Propozycje praktycznych odpowiedzi na takie pytania można znaleźć w cytowanej książce „Uczę (się) w szkole” (dostępnej bezpłatnie ⁶).

Przypisy:

1. Słownik Języka Polskiego sjp.pl/ocenić
2. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty Art. 44b. Ust. 5.
3. „Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym co robimy obecnie jako nauczyciele” Redakcja naukowa Jacek Pyżalski https://zdalnie.edu-akcja.pl/wp-content/uploads/2020/04/Edukacja_w_czasach_pandemii.pdf str. 66.
4. „Upokorzenie ucznia przez nauczyciela jako jeden z mechanizmów oceniania szkolnego” Sylwia Jaskulska UAM w Poznaniu https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/12926
5. „Do tablicy! Ocenianie szkolne jako komunikacja nauczyciela z uczniem” Sylwia Jaskulska UAM w Poznaniu https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/14299
6. „Uczę (się) w szkole” Danuta Sterna, Warszawa 2014, https://biblioteka.ceo.org.pl/ucze-sie-w-szkole/